Design w służbie „od-nowy” – przegląd regeneratywnych dziedzin projektowych

Przygotowując się do nadchodzącej edycji WUD Silesia, w ostatnich wpisach podjęliśmy próby zdefiniowania „odnowy” z perspektywy procesów biologicznych i społecznych, wyruszyliśmy w podróż od świata funkcjonującego w trybie degradacji, do regeneracji, a także poszukiwaliśmy odpowiedzi na pytanie mówiące o tym, dlaczego tak pilnie potrzebujemy regeneracji, właściwie w każdej dziedzinie życia? 

W niniejszym artykule mamy nadzieję przybliżyć dziedziny projektowe tj. gospodarka obiegu zamkniętego, od kołyski do kołyski, biomimikra, permakultura, projektowanie biofilne czy ekosystemowe, których wspólnym mianownikiem jest inspirowanie się przyrodą i jej naśladownictwo. Jednocześnie na potrzeby niniejszej publikacji i naszego nadchodzącego wydarzenia, przyjmiemy definicję designu regeneratywnego jak takiego, który w swojej istocie stawia na projektowanie systemów, procesów, doświadczeń, usług czy produktów, które zapewniają odnawialność, czyli regenerację zużytych zasobów (np. naturalnych), uwzględniając złożoność współrelacji występujących pomiędzy wszystkimi elementami ekosystemów, po to by zapewnić życie w całym systemie.

Nie ma lepszego projektanta niż natura.
– Aleksander McQueen

Zapraszamy do wspólnego przeglądu regeneratywnych strategii, które jesteśmy przekonani, że nie tylko zainspirują Cię, drogi czytelniku, ale również uspójnią nasz wspólny język o „odnowie”.

Circular economy, czyli zamykanie obiegu.

Najczęstszy model spotykany w kapitalistycznych gospodarkach polega na wykorzystywaniu surowców naturalnych, wytwarzaniu z nich produktów, konsumowaniu i następnie wyrzucaniu jako odpadów — najkrócej rzecz ujmując to proces liniowy. Natomiast w gospodarce o obiegu zamkniętym kluczowy proces rozpoczyna się od powstrzymywania produkcji odpadów i wykorzystywania do celów produkcyjnych już istniejących materiałów. Model cyrkularny najlepiej podsumowują słowa: „weź, użyj, użyj ponownie”. Jest to proces, w którym odpady stają się ponownie surowcem, zapewniając redukcję strat i maksymalizację wykorzystania zasobów potrzebnych do ich produkcji [1].

Gospodarka o obiegu zamkniętym to ramy rozwiązań systemowych, które odpowiadają na globalne wyzwania, takie jak zmiana klimatu, utrata różnorodności biologicznej, odpady i zanieczyszczenie.

– Fundacja Ellen MacArthur

Pionierami ruchu, którego współtwórcy jako naczelną wykorzystują zasadę „odpady równa się żywność” (‘waste equals food’), są William McDonough i Michael Braungart, autorzy książki pt. Cradle to Cradle. Jak budować od kołyski do kołyski, a nie od kołyski do grobu? O tym m.in. jest Cradle to cradle, pozycja, która wnosi kluczowy wkład dla projektowania cyrkularnego i inspirowanego biologią, gdzie elementy procesu poprzedzającego stają się źródłem następnego etapu. W naturze „odpady” jednego systemu są pokarmem dla kolejnego i jest to podstawa myślenia zamykającego obieg. Największą nadzieję niesie teza Williama McDonougha i Michaela Braungarta mówiąca o tym, że wszystko można zaprojektować tak, aby było demontowalne i następnie mogło bezpiecznie powrócić do gleby jako biologiczne składniki odżywcze (tzw. biological cycle) lub komponenty do kolejnego cyklu (tzw. technical cycle). Przykładem może być tkanina zaprojektowana przez Michaela Braungarta, która jest wykorzystywana do okrywania foteli w pociągach. Idea pomysłu polega na tym, że kiedy materiał nie nadaje się już do dalszego użytku, kończy swój żywot w ogrodnictwie w postaci kompostu, a reszta komponentów wraca do obiegu. Szczęśliwie przykładów jest wiele i coraz więcej. W tej sprawie warto sięgnąć do inspirującego źródła, jakim jest Fundacja Ellen MacArthur, której TED zdecydowanie rekomenduję zobaczyć jeszcze przed WUDem. To tu znajdują się studia przypadku, narzędzia, przykłady, a także raporty dotyczące gospodarki o obiegu zamkniętym. Innym wartościowym miejscem wartym odwiedzenia jest The Circular Classrom, gdzie znajdują się gotowe zestawy narzędzi edukacyjnych dla nauczycieli i uczniów służące włączaniu myślenia cyrkularnego do zajęć lekcyjnych i projektowych. A dla projektantów? Prawdziwy smaczek — narzędziownik The Circular Design Guide, gdzie znajduje się szereg scenariuszy warsztatów projektowych, prezentacji i inspirujących frameworków.

Naśladowanie naturalnych form, kształtów, faktur i strategii.

Przyroda obdarowuje nas bogactwem form, kształtów, faktur i funkcji, z których garściami inspiracje czerpią projektanci produktów, usług, doświadczeń, a także architekci, inżynierowie, artyści czy inni specjaliści. Dziedziną, która wyspecjalizowała się w naśladowaniu strategii życia w przyrodzie jest biomimikra (z greckiego: βίος (bios) – życie, natura + μίμησις (mīmēsis) – imitacja). To podejście do projektowania, które z jednej strony adaptuje istniejące niejednokrotnie miliony lat rozwiązania i jednocześnie bierze pod uwagę podejście do projektowania systemowego, które jest zgodne z ekonomią obiegu zamkniętego i standardami projektowania od kołyski do kołyski (wspomniane wcześniej „cradle to cradle”).

Wykorzystując naturę jako naszego mentora, doświadczamy jej potężnych efektów uzdrawiania, łącząc się ze światem przyrody i jednocześnie znajdując ulgę, która daje siłę do wspólnego rozwiązywania współczesnych wyzwań.

– Biomimicry Institute

Biomimikra zachęca nas do korzystania z mądrości przyrody i traktowania jej jako najdoskonalszego mentora. Pomaga nam projektować regeneratywnie, kładąc nacisk na to by rzeczy wytwarzane przez nas, ludzi, stawały się siłą przywracającą czyste powietrze, wodę, czy zdrową glebę. Jak możemy przeczytać w materiałach promowanych przez Biomimicry Institute „innowatorzy zwracają się do biomimikry z nadzieją na uzyskanie unikalnego produktu, który jest wydajny i skuteczny, ale często zyskują głębokie uznanie i połączenie ze światem przyrody”.

Kiedy patrzymy na to, co jest naprawdę zrównoważone, jedynym prawdziwym modelem, który działał przez długi czas, jest świat przyrody.

– Janine Benyus

Permakultura

Z pojęciem permakultury spotkałam się dzięki książce „Wprowadzenie do permakultury” Billa Mollisona i Reny Mia Slay. Ten niezwykle prosty i praktyczny podręcznik projektowania ekosystemowego zachwyca życiową mądrością i naturalnością rozwiązań. W omawianej pozycji przeczytamy, że permakultura to interdyscyplinarna nauka i szkoła projektowania zrównoważonych i trwałych ekosystemów, gdzie zgodnie z definicją Billa Mollisona z 1978 roku:

system jest zrównoważony wtedy, gdy w ciągu swojego istnienia wytwarza co najmniej tyle energii, ile jej zużywa.

Projektowanie w duchu permakultury obejmuje zasady i praktyki zrównoważonego rozwoju systemów glebowych, wodnych, leśnych, architektonicznych, biznesowych, a także, co ciekawe, bezpieczeństwa żywności i wody do użytku domowego. Zasady, które stanowią podstawę całej tej dziedziny, mówią o trosce o ziemię, trosce o gatunki i przeznaczaniu nadwyżek na realizację dwóch pierwszych celów. Permakultura uczy nas, jak tworzyć przyjazne dla środowiska i ekonomicznie wydajne ekosystemy, dzięki którym potrzeby własne mogą być zaspokojone bez naruszania równowagi ziemi, czy innych gatunków. Jedną z kluczowych perspektyw, które wprowadza zarówno permakultutra, jak i biomimikra jest teza, że możemy osiągnąć harmonię z przyrodą tylko wtedy, gdy porzucimy myśl o naszej nad nią wyższości [2].

Nie stoimy wyżej od innych form życia, a wszystkie istoty żywe są wyrazem Życia. Jeżeli dostrzeżemy tę prawdę, zrozumiemy, że wszystko, co czynimy innym formom życia, czyni także sobie. Kultura, która to rozumie, nie niszczy — bez absolutnej konieczności — żadnej żywej istoty.

– Billy Mollison

Biophilic design

Design biofilijny podpowiada nam, w jaki sposób projektować produkty, usługi doświadczenia czy miejsca, by jednocześnie w jak największym spektrum umożliwiać ludziom ponowne połączenie się z naturą wewnątrz nas i dookoła nas. Podejście to adresuje kluczowe wyzwanie naszych czasów — pracę tzw. biurową. Ponieważ ludzie spędzają blisko 90% czasu w pomieszczeniach, zgodnie z badaniem National Human Activity Pattern Survey z 2001 r., za podstawową zasadę uznano wprowadzenie atrybutów świata przyrody (zewnętrznego) do wnętrz, nawiązując do natury w oczywisty i jednocześnie subtelny sposób. Koncepcja projektowania biofilnego opiera się na założeniu, że projektowanie budynków, urbanistyka i architektura, w tym wnętrz, mogą złagodzić stres, poprawić kreatywność i samopoczucie, pomagając nam ponownie połączyć się z naturą.

Obecnie istnieje wiele dowodów naukowych wskazujących na wymierne korzyści dla zdrowia psychicznego i fizjologicznego, jakie regularny kontakt z przyrodą wywiera na nasze życie. Do przykładowych dobroczynnych skutków obcowania z naturą należą m.in.:

• wzrost liczby innowacyjnych pomysłów o 15% oraz bardziej kreatywne i elastyczne rozwiązywanie problemów poprzez kontakt z roślinami w miejscu pracy, które poprawiają nasze funkcje poznawcze,
• poprawa koncentracji, produktywności i pamięci krótkotrwałej poprzez ekspozycję na naturalne światło dzienne [3].

Słowo podsumowania

Wspomniane dziedziny projektowe to zapewne niejedyne podejścia i niejedyni pionierzy, promujący „Living Systems Design” (tu nazewnictwo cytuję za Laurą Storm i Gilesem Hutchinsem). Jak wspominają autorzy „Regenerative Leadership” kluczem do dobrej pracy projektowej i dobrej pracy facylitacyjnej w duchu regeneracji, jest upewnianie się, czy wszyscy interesariusze współpracujący w ramach jednego systemu, mają szansę prosperować. W związku z tym ważne wydaje się pytanie, czy projekt, który realizujemy, uwzględnia dobro (sytuację win-win-win), wszystkich zaangażowanych? Czy stosowane przez nas, projektantów, metody i praktyki służą życiu jednostek, społeczności, planecie?

Obrazowy przykład, który wydaje się dobrą ilustracją dla wspomnianych zależności, mówi o najnowocześniejszym, ekologicznym centrum konferencyjnym o zerowej emisji netto, z wdrożonymi energooszczędnymi rozwiązaniami i technologiami oraz dużym prestiżem związanym z promocją informacji o tym, jako to zmniejszono emisję gazów cieplarnianych i ślad wodny podczas realizacji tego projektu. Niemniej, jak wspominają autorzy wspomnianego przykładu (którzy zapewne niejednokrotnie doświadczyli niespójności tego typu miejsc), co z tego, że mamy do czynienia z pozornie wzorcowym obiektem, kiedy meble użyte do wyposażenia wnętrz zostały wyprodukowane z wykorzystaniem niezrównoważonych metod produkcji, w części restauracyjnej używane są plastikowe sztućce nienadające się do recyklingu, a żywność pochodzi od nieekologicznych i nielokalnych dostawców. W tym wypadku budynek staje się fasadą idei, który jako projekt systemowy nie spełnia kryteriów regeneratywnego podejścia, pomimo zrealizowanych założeń zerowej emisji netto.

Dlatego poszerzając naszą dyskusję o wspomniany przykład fasadowego designu regeneratywnego, zapewne wszyscy widzimy ilość wyzwań, która stoi przed projektantami, by czynić nasze działania systemowo odpowiedzialnymi. To wyzwanie zdecydowanie złożone i wymagające wnikliwości, doświadczenia i wiedzy. Tym bardziej kluczowa lekcja dla mnie brzmi — nie zrobimy tego sami! 

Jak czystego powietrza potrzebujemy rosnącej świadomości i częstotliwości dyskusji o dobrych praktykach, rozwiązaniach sprawdzających się w długim terminie i metodach, które regenerują zasoby w całym ekosystemie.

Jak czystej wody potrzebujemy rosnącej ilości specjalistów, samorządowców, przedsiębiorców, dostawców, edukatorów czy aktywistów, którzy na każdym etapie projektowym i wdrożeniowym będą wnosili swoje perspektywy uwzględniające regeneratywne podejście osadzone na głębokim szacunku do życia i planety.

I w końcu jak zdrowej gleby potrzebujemy naszej solidarności w praktykowaniu małych, żyznych, codziennych kroków, które w swojej sumie dadzą nam więcej niż jeden, czego wszystkim nam życzę. 

Twój ruch

Pilność tematów wzywa nas do rozmowy na każdym z możliwych szczebli czy obszarów. Zapraszamy Cię do dialogu o tym, czym jest regeneracja w naszej projektowej i badawczej społeczności? W jaki sposób możemy tworzyć projekty, technologie, planować i podejmować decyzje, które pozytywnie wspierają zdrowie ludzi, społeczności i ekosystemów? Co możemy razem zrobić, by we wspólnej wizji zjednoczyć siły i wykorzystać cały nasz potencjał?

Zapraszamy do wspólnej refleksji, uczenia się, dyskusji i spotkania, które odbędzie się podczas 13. edycji interdyscyplinarnej konferencji WUD Silesia, zatytułowanej „Od-nowa”. Rejestracja już ruszyła. Zajrzyj na wudsilesia.pl.